เต คนฺตฺวา, อตฺตโน อุปฏฺฐาเกหิ ทพฺพสมฺภาเร อาหราเปตฺวา, ถมฺภุสฺสาปนาทีนิ กโรนฺตา, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา เอกโกลาหลํ อกํสุฯ สตฺถา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ปมุเข ฐตฺวา ‘‘เก ปน เต, อานนฺท, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา เกวฏฺฏา มญฺเญ มจฺฉวิโลเป’’ติ?, ปุจฺฉิฯ ติตฺถิยา, ภนฺเต , เชตวนสมีเป ติตฺถิยารามํ กโรนฺตีติฯ อานนฺท, อิเม สาสเนน ปฏิวิรุทฺธา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อผาสุวิหารํ กริสฺสนฺติ, รญฺโญ อาโรเจตฺวา วาราเปหีติฯ

เถโร ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ คนฺตฺวา ราชทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ รญฺโญ ‘‘เถรา, เทว, อาคตา’’ติ นิเวทยิํสุฯ ราชา ลญฺชสฺส คหิตตฺตา น นิกฺขมิฯ เถรา คนฺตฺวา สตฺถุ อาโรจยิํสุฯ สตฺถา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน เปเสสิฯ ราชา เตสมฺปิ ทสฺสนํ น อทาสิฯ เต อาคนฺตฺวา สตฺถุ อาโรจยิํสุ ‘‘น, ภนฺเต, ราชา นิกฺขนฺโต’’ติฯ สตฺถา ตงฺขณํเยว พฺยากาสิ – ‘‘อตฺตโน รชฺเช ฐตฺวา กาลํ กาตุํ น ลภิสฺสตี’’ติฯ

ทุติยทิวเส จ สามํเยว ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร คนฺตฺวา ราชทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ ราชา ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา นิกฺขมิตฺวา, นิเวสนํ ปเวเสตฺวา, สารปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา, ยาคุขชฺชกํ อทาสิฯ สตฺถา ปริภุตฺตยาคุขาทนีโย ‘‘ยาว ภตฺตํ นิฏฺฐาติ, ตาว สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ ราชานํ ‘‘ตยา, มหาราช, อิทํ นาม กต’’นฺติ อวตฺวา, ‘‘การเณเนว นํ สญฺญาเปสฺสามี’’ติ อิทํ อตีตการณํ อาหริ – มหาราช, ปพฺพชิเต นาม อญฺญมญฺญํ ยุชฺฌาเปตุํ น วฏฺฏติฯ อตีเตปิ อิสโย อญฺญมญฺญํ ยุชฺฌาเปตฺวา สห รฏฺเฐน ราชา สมุทฺทํ ปวิฏฺโฐติฯ กทา ภควาติ?

อตีเต, มหาราช, ภรุรฏฺเฐ ภรุราชา นาม รชฺชํ กาเรติฯ ปญฺจสตา ปญฺจสตา ทฺเว อิสิคณา ปพฺพตปาทโต โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ภรุนครํ คนฺตฺวา นครสฺส อวิทูเร ทฺเว รุกฺขา อตฺถิ, ปฐมํ อาคโต อิสิคโณ เอกสฺส รุกฺขสฺส มูเล นิสีทิ, ปจฺฉาคโตปิ เอกสฺสาติฯ เต ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา ปพฺพตปาทํ เอว อคมํสุฯ เต ปุน อาคจฺฉนฺตาปิ อตฺตโน รุกฺขมูเลเยว นิสีทนฺติฯ

อทฺธาเน คจฺฉนฺเต เอโก รุกฺโข สุกฺขิ, ตสฺมิํ สุกฺเข อาคตา ตาปสา ‘‘อยํ รุกฺโข มหา, อมฺหากมฺปิ เตสมฺปิ ปโหสฺสตี’’ติ อิตเรสํ รุกฺขมูลสฺส เอกปเทเส นิสีทิํสุฯ เต ปจฺฉา อาคจฺฉนฺตา รุกฺขมูลํ อปวิสิตฺวา พหิ ฐิตาว ‘‘กสฺมา ตุมฺเห เอตฺถ นิสีทถา’’ติ อาหํสุฯ อาจริยา อมฺหากํ รุกฺโข สุกฺโข, อยํ รุกฺโข มหา, ตุมฺเหปิ ปวิสถ, ตุมฺหากมฺปิ อมฺหากมฺปิ ปโหสฺสตีติฯ เต ‘‘น มยํ ปวิสาม, นิกฺขมถ ตุมฺเห’’ติ กถํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘น ตุมฺเห อตฺตโนว มเนน นิกฺขมิสฺสถา’’ติ หตฺถาทีสุ คเหตฺวา นิกฺกฑฺฒิํสุฯ เต ‘‘โหตุ สิกฺขาเปสฺสาม เน’’ติ อิทฺธิยา โสวณฺณมยานิ ทฺเว จกฺกานิ รชตมยญฺจ อกฺขํ มาเปตฺวา ปวฏฺเฏนฺตา ราชทฺวารํ อคมิํสุฯ รญฺโญ ‘‘เอวรูปํ, เทว, ตาปสา ปณฺณาการํ คเหตฺวา ฐิตา’’ติ นิเวทยิํสุฯ ราชา ตุฏฺโฐ ‘‘ปกฺโกสถา’’ติ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มหากมฺมํ ตุมฺเหหิ กตํ, อตฺถิ โว กิญฺจิ มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ อาหฯ อาม, มหาราช, อมฺหากํ นิสินฺนฏฺฐานํ เอกรุกฺขมูลํ อตฺถิ, ตํ อญฺเญหิ อิสีหิ คหิตํ, ตํ โน ทาเปหีติฯ ราชา ปุริเส เปเสตฺวา ตาปเส นิกฺกฑฺฒาเปสิฯ

เต พหิ ฐิตา ‘‘กิํ นุ โข ทตฺวา ลภิํสู’’ติ โอโลกยมานา ‘‘อิทํ นามา’’ติ ทิสฺวา ‘‘มยมฺปิ ลญฺชํ ทตฺวา ปุน คณฺหิสฺสามา’’ติ อิทฺธิยา โสวณฺณมยํ รถปญฺชรํ มาเปตฺวา อาทาย อคมํสุฯ ราชา ทิสฺวา ตุฏฺโฐ – ‘‘กิํ, ภนฺเต, กาตพฺพ’’นฺติ?, อาหฯ มหาราช อมฺหากํ รุกฺขมูเล อญฺโญ อิสิคโณ นิสินฺโน, ตํ โน รุกฺขมูลํ ทาเปหีติฯ ราชา ปุริเส เปเสตฺวา เต นิกฺกฑฺฒาเปสิฯ ตาปสา อญฺญมญฺญํ กลหํ กตฺวา, ‘‘อนนุจฺฉวิกํ อมฺเหหิ กต’’นฺติ วิปฺปฏิสาริโน หุตฺวา ปพฺพตปาทเมว อคมํสุฯ ตโต เทวตา ‘‘อยํ ราชา ทฺวินฺนํ อิสิคณานํ หตฺถโต ลญฺชํ คเหตฺวา อญฺญมญฺญํ กลหํ การาเปสี’’ติ กุชฺฌิตฺวา มหาสมุทฺทํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ตสฺส รญฺโญ วิชิตํ โยชนสหสฺสมตฺตฏฺฐานํ สมุทฺทเมว อกํสูติฯ

‘‘อิสีนมนฺตรํ กตฺวา, ภรุราชาติ เม สุตํ;

อุจฺฉินฺโน สห รฏฺเฐหิ, ส ราชา วิภวงฺคโต’’ติฯ (ชา. 1.2.125) –

เอวํ ภควตา อิมสฺมิํ อตีเต ทสฺสิเต ยสฺมา พุทฺธานํ นาม กถา โอกปฺปนิยา โหติ, ‘‘ตสฺมา ราชา อตฺตโน กิริยํ สลฺลกฺเขตฺวา อนุปธาเรตฺวา มยา อกตฺตพฺพํ กมฺมํ กต’’นฺติ ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, ติตฺถิเย นิกฺกฑฺฒถา’’ติ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยา การิโต วิหาโร นาม นตฺถิ, ตสฺมิํเยว ฐาเน วิหารํ กาเรสฺสามี’’ติ เตสํ ทพฺพสมฺภาเรปิ อทตฺวา วิหารํ กาเรสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

2-3. พฺราหฺมณสุตฺตาทิวณฺณนา

[1008-9] ทุติเย อุทยคามินินฺติ อตฺตโน สมเย วฑฺฒิคามินิํฯ มรณํ อาคเมยฺยาสีติ มรณํ อิจฺเฉยฺยาสิ, ปตฺเถยฺยาสิ วาฯ ตติยํ อุตฺตานเมวฯ

4. ทุคฺคติภยสุตฺตวณฺณนา

[1010] จตุตฺเถ สพฺพทุคฺคติภยํ สมติกฺกนฺโตติ มนุสฺสโทภคฺคํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ

5. ทุคฺคติวินิปาตภยสุตฺตวณฺณนา

[1011] ปญฺจเม สพฺพทุคฺคติวินิปาตภยํ สมติกฺกนฺโตติ มนุสฺสโทภคฺเคน สทฺธิํ จตฺตาโร อปายา ปฏิกฺขิตฺตาฯ

6. ปฐมมิตฺตามจฺจสุตฺตวณฺณนา

[1012] ฉฏฺเฐ มิตฺตาติ อญฺญมญฺญสฺส เคเห อามิสปริโภควเสน โวหารมิตฺตาฯ อมจฺจาติ อามนฺตนปฏิมนฺตนอิริยาปถาทีสุ เอกโต ปวตฺตกิจฺจาฯ ญาตีติ สสฺสุสสุรปกฺขิกาฯ สาโลหิตาติ สมานโลหิตา ภาติภคินิมาตุลาทโยฯ